Η ανακοίνωση του Πολωνού πρωθυπουργού Ντόναλντ Τουσκ ότι η χώρα του θα ζητήσει την ενεργοποίηση του άρθρου 4 του ΝΑΤΟ, μετά τις «19 παραβιάσεις του εναέριου χώρου» από τη Ρωσία, φέρνει στο προσκήνιο έναν από τους λιγότερο γνωστούς αλλά ιδιαίτερα κρίσιμους μηχανισμούς της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας.
Τι προβλέπει το άρθρο 4
Σύμφωνα με τη Συνθήκη της Ουάσινγκτον (1949), το άρθρο 4 δίνει σε κάθε κράτος-μέλος το δικαίωμα να ζητήσει διαβουλεύσεις με τους συμμάχους, εφόσον θεωρεί ότι η εδαφική του ακεραιότητα, η πολιτική του ανεξαρτησία ή η ασφάλειά του απειλούνται. Δεν συνεπάγεται αυτόματη στρατιωτική εμπλοκή, αλλά θέτει το ζήτημα ενώπιον του Βορειοατλαντικού Συμβουλίου, το οποίο μπορεί να λάβει αποφάσεις για διπλωματικές, στρατιωτικές ή αποτρεπτικές κινήσεις.
Το άρθρο 4 συχνά θεωρείται ένα «καμπανάκι συναγερμού» που προηγείται πιθανών εξελίξεων. Σε αντίθεση με το άρθρο 5, που προβλέπει συλλογική άμυνα σε περίπτωση επίθεσης κατά κράτους-μέλους, το άρθρο 4 παραμένει σε επίπεδο πολιτικής διαβούλευσης – ωστόσο έχει ιδιαίτερη βαρύτητα καθώς ανοίγει τη συζήτηση σε ολόκληρη τη Συμμαχία.
Οι επτά προηγούμενες ενεργοποιήσεις
Από την ίδρυση του ΝΑΤΟ, το άρθρο 4 έχει ενεργοποιηθεί μόλις επτά φορές, γεγονός που δείχνει τον εξαιρετικό χαρακτήρα της διαδικασίας:
2003 – Τουρκία: Με αφορμή τον πόλεμο στο Ιράκ, η Άγκυρα ανησύχησε για τις συνέπειες στην ασφάλεια των συνόρων της. Οι σύμμαχοι αποφάσισαν τότε μέτρα ενίσχυσης της αεράμυνας της Τουρκίας.
2012 – Τουρκία: Η κατάρριψη τουρκικού μαχητικού αεροσκάφους από τις συριακές δυνάμεις οδήγησε σε διαβουλεύσεις.
2014 – Πολωνία, Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία: Μετά την προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία, τέσσερις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης προσέφυγαν ταυτόχρονα στο άρθρο 4.
2015 – Τουρκία: Ζήτησε εκ νέου διαβουλεύσεις, επικαλούμενη την αστάθεια στη Συρία, την τρομοκρατική δράση και τις απειλές κατά της ασφάλειάς της.
2020 – Τουρκία: Με αφορμή την κλιμάκωση στο Ιντλίμπ της Συρίας, η Άγκυρα ενεργοποίησε το άρθρο 4, λίγες ώρες μετά τον θάνατο δεκάδων Τούρκων στρατιωτών από αεροπορικό πλήγμα.
2022 – Πολωνία: Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η Βαρσοβία ζήτησε διαβουλεύσεις, επισημαίνοντας ότι η ασφάλεια όλων των ανατολικών μελών κινδύνευε.
2022 – Σλοβακία, Ουγγαρία, Βουλγαρία, Ρουμανία: Λίγες ημέρες μετά, και άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης επικαλέστηκαν το άρθρο 4 λόγω της ραγδαίας επιδείνωσης της κατάστασης στην Ουκρανία.
Γιατί τώρα η Πολωνία
Η Πολωνία, σύνορο της Ε.Ε. και του ΝΑΤΟ με τη Λευκορωσία και σε μικρή απόσταση από την Ουκρανία, βρίσκεται σε σταθερή κατάσταση ανησυχίας για την ασφάλειά της. Οι πρόσφατες αναφορές σε δεκάδες παραβιάσεις του εναέριου χώρου της έδωσαν τη Βαρσοβία την αφορμή να φέρει το ζήτημα ενώπιον των συμμάχων, ζητώντας πολιτική στήριξη αλλά και πιθανή ενίσχυση αποτρεπτικών μέτρων.
Η ενεργοποίηση του άρθρου 4 δεν σημαίνει στρατιωτική απάντηση, αλλά ανοίγει τον δρόμο για ενέργειες όπως ενισχυμένες αεροπορικές περιπολίες, ανάπτυξη δυνάμεων σε ανατολικές χώρες-μέλη ή κοινές ασκήσεις. Παράλληλα, στέλνει μήνυμα στη Μόσχα ότι η Πολωνία δεν αντιμετωπίζει μόνη της την κατάσταση, αλλά υπό την ομπρέλα της Συμμαχίας.
Η σημασία για τη Συμμαχία
Η κίνηση της Βαρσοβίας αναδεικνύει τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη-μέλη αξιοποιούν τις προβλέψεις της Συνθήκης, όχι μόνο για την άμεση ασφάλεια αλλά και για την ενίσχυση της πολιτικής συνοχής του ΝΑΤΟ. Αν και το άρθρο 4 σπάνια χρησιμοποιείται, η ύπαρξή του λειτουργεί ως μηχανισμός πρόληψης και αποτροπής, δείχνοντας ότι η ανησυχία ενός μέλους μπορεί να μετατραπεί σε συλλογικό ζήτημα.
