Περισσότερα από 100.000 αντικείμενα και πλήθος τεκμηρίων αφηγούνται την επίσημη ιστορία του Τατοΐου που γεφυρώνει δύο αιώνες. Αντικείμενα γνωστά και άγνωστα, αλλά και ξεχασμένα ή χαμένα για χρόνια, από σημαντικές στιγμές του βίου των βασιλικών οικογενειών, αρχειακά κατάλοιπα και ημερολόγια, προσωπικά αντικείμενα, φωτογραφίες και αναμνηστικά αφηγούνται διάφορες στιγμές της Ιστορίας της Ελλάδας και των διπλωματικών της σχέσεων, αποκαλύπτοντας ταυτόχρονα άγνωστες πτυχές της ιστορίας της τέχνης, αλλά και της μόδας!
Οπως τόνισε και η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, κατά την παρουσίαση των ψηφιοποιημένων συλλογών του Τατοΐου: «Στη συντριπτική τους πλειοψηφία τα αντικείμενα βρέθηκαν στοιβαγμένα σε εξαιρετικά κακές συνθήκες», προσθέτοντας ότι παραμένουν άγνωστα στο ευρύ κοινό, κάτι που αυτομάτως σημαίνει ότι είναι αμέτρητες οι ιστορίες που φέρνει στο φως η ανοιχτή πλέον πρόσβαση σε αυτά χάρη στην ψηφιοποίησή τους.
Το βασιλικό φόρεμα
Ανάμεσα στα αμέτρητα αντικείμενα που εντοπίστηκαν σε ξεχασμένα μέρη όλων των πρώην βασιλικών κατοικιών, ξεχωρίζουν πολλά αντικείμενα που έχουν γράψει ιστορία. Γι’ αυτό αναδεικνύονται στο Τμήμα «Ιστορίες», που δεσπόζει στη σχετική σελίδα Tatoicollections.culture.gov.gr που, όπως τόνισε η υπουργός, «συνιστά προπομπό του ανοίγματος, το 2026, των θυρών του αποκατεστημένου ανακτορικού συγκροτήματος και των κύριων μουσειακών εκθέσεων στους φυσικούς επισκέπτες τους».
Φαντάζεται λοιπόν τους ανθρώπους του υπουργείου να ανοίγουν την κούτα που περιλάμβανε, για παράδειγμα, έναν ανεκτίμητης αξίας θησαυρό, όπως το αιθέριο φόρεμα Delphος, ως φόρο τιμής στον Ηνίοχο των Δελφών, και να εντυπωσιάζονται από την υψηλή αισθητική του, τις πτυχώσεις και τη μοναδική ποιότητα που προσέδωσε σε αυτό το βραδινό που σχεδίασε ο καλλιτέχνης Μαριάνο Φορτούνι. Οι υπεύθυνοι του υπουργείου δεν μπορεί να μην ξεχώρισαν αυτό το ένδυμα-έργο τέχνης που διακρίνεται από το μοναδικό ροζ σομόν χρώμα, από τη σκηνογραφική του διάσταση και τη μεταξωτή υφή, αλλά και την ετικέτα ενός από τα πιο διάσημα ατελιέ-κέντρα τέχνης στη Φλωρεντία. Γιατί αν κάτι καθιστά το φόρεμα αυτού του καλλιτέχνη, που ανήκε ως περιουσιακό στοιχείο στη Φρειδερίκη και τη Σοφία, ξεχωριστό είναι ότι επηρέασε όλη την ιστορία της τέχνης και της μόδας με τη μοναδικότητά του.
Ο Μάριο Φορτούνι δεν ήταν απλώς ένας σχεδιαστής μόδας, αλλά και ένας σημαντικός ζωγράφος. Ενας άνθρωπος της τέχνης, του θεάτρου, χαράκτης, φωτογράφος, σκηνογράφος, πρωτοπόρος στον θεατρικό φωτισμό, σχεδιαστής λαμπτήρων και επίπλων, αλλά και εφευρέτης. Δεν είναι τυχαίο ότι η οικογένειά του διαμόρφωσε όλη την καλλιτεχνική πορεία της Ισπανίας στα τέλη του 19ου αιώνα, καθώς ο πατέρας του Μαριάνο Φορτούνι ι Μασάλ ήταν από τους σημαντικότερους ζωγράφους στην Ιστορία. Η μητέρα του Σεσίλια ντε Μαντράτζο προερχόταν επίσης από καλλιτεχνική οικογένεια, με τους προγόνους της να έχουν διατελέσει διευθυντές του Μουσείου Prado. Οταν, επομένως, ο Φορτούνι σχεδίασε το συγκεκριμένο φόρεμα το 1907, όπως μας πληροφορεί η ιστοσελίδα tatoicollections.culture.gr, ήταν μία απόλυτη επανάσταση, καθώς τότε οι γυναίκες φορούσαν ακόμα στενά φορέματα με κορσέδες.
Απελευθερώνοντας τις γυναίκες από τους περιορισμούς, και κάνοντάς τες να νιώθουν πιο αισθησιακές, το φόρεμα αρχικά θεωρήθηκε πολύ τολμηρό. Από τις πρώτες που φόρεσαν τα Delphos ήταν η Γαλλίδα ηθοποιός Σάρα Μπερνάρ, η Αμερικανίδα χορεύτρια Ιζαντόρα Ντάνκαν και η Αμερικανίδα σοσιαλιτέ και συλλέκτρια Πέγκι Γκουγκενχάιμ. Οταν η μόδα άρχισε να απορρίπτει τον κορσέ και να υιοθετεί πιο απαλές τουαλέτες, το Delphos έγινε πολύ δημοφιλές στην Avant-garde αριστοκρατία και έφτασε να περιλαμβάνεται ως αναφορά στα βιβλία του Μαρσέλ Προυστ. Καταλαβαίνει, επομένως, κανείς ότι λανσάροντας το συγκεκριμένο επίσημο ένδυμα που εμπνεύστηκε ο Φορτούνι από τον Ηνίοχο των Δελφών, η Φρειδερίκη έσπαγε την αυστηρότητα των κάπως φουσκωμένων βασιλικών τουαλετών, χαράζοντας τη δική της επαναστατική γραμμή.
Οσο για την περίτεχνη διακόσμησή του πλαισιωνόταν από χάντρες από γυαλί Μουράνο. Το μετάξι βυθιζόταν αρκετές φορές στη βαφή την οποία κατασκεύαζε ο ίδιος ο Φορτούνι, με δικές του χρωστικές ουσίες, φροντίζοντας κάθε φόρεμα να έχει διαφορετικούς χρωματισμούς ώστε να θεωρείται μοναδικό. Γι’ αυτό λοιπόν το συγκεκριμένο ροζ σομόν είναι ειδικά χρωματισμένο για τη Φρειδερίκη και κατόπιν για τη Σοφία, και συνιστά ένα πολύτιμο κομμάτι της ιστορίας της μόδας και της τέχνης της Ευρώπης. Δεν είναι τυχαίο ότι η βραβευμένη ενδυματολόγος της σειράς «Downton Abbey» χρησιμοποίησε ένα Delphos, σε μοναδικό μπλε χρώμα, για να αποδώσει με ακρίβεια το γούστο της αριστοκρατίας και τη μόδα της δεκαετίας του 1920.
Το κλειδί του Γεωργίου Α’
Η ιστορία του φορέματος είναι μία ανάμεσα στις αμέτρητες που έχουν να αφηγηθούν τα αντικείμενα που περιλαμβάνονται στις ψηφιακές συλλογές, όπως μας τα παρουσίασε αναλυτικά η Μαρία-Ξένη Γαρέζου, αναπληρώτρια προϊσταμένη Διεύθυνσης Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων σε ειδική ημερίδα που έλαβε χώρα στο Μπενάκη, όπου μας εξήγησε όλα τα στάδια που προηγήθηκαν του πολύπτυχου αυτού έργου: καταγραφή, τεκμηρίωση, ψ ηφιοποίηση. Το έργο αυτό αποτελεί μέρος του συνολικότερου φιλόδοξου σχεδίου που λέγεται Τατόι, το οποίο συνιστούσε και προγραμματικό έργο της κυβέρνησης. «Ο συνολικός σχεδιασμός αποσκοπεί στην ανάδειξη του κτήματος ως χώρου ιστορικής μνήμης, πολιτισμού, εκπαίδευσης, περιβαλλοντολογικής αγωγής και αναψυχής εντός του αποκατεστημένου και προστατευόμενου φυσικού τοπίου, με σεβασμό στην ιδιαίτερη φυσιογνωμία του και παράλληλη διασφάλιση της μακροπρόθεσμης βιωσιμότητάς του», τόνισε χαρακτηριστικά η υπουργός Πολιτισμού, παρουσιάζοντας το έργο της ψηφιοποίησης.
«Υπό αυτό το πρίσμα, ένα μικρό αλλά ιδιαίτερα συμβολικό αντικείμενο της συλλογής, το μικρό επίχρυσο κλειδί με τα αρχικά του Γεωργίου του Α’, ο οποίος το 1872 αγόρασε το κτήμα και δημιούργησε σε αυτό όχι μόνο το σπιτικό του, αλλά και μια πρωτότυπη αγροτοκτηνοτροφική μονάδα, ξεκλειδώνει όχι μόνο το Τατόι αλλά και έναν αιώνα ελληνικής ιστορίας», υπογράμμισε η Λίνα Μενδώνη, αναδεικνύοντας τον συμβολικό ρόλο του συγκεκριμένου κλειδιού που δεσπόζει και στο εξώφυλλο του ειδικού τόμου «Ξεκλειδώνοντας τις Συλλογές Τατοΐου».
Πρόκειται για ένα κλειδί σαν αυτά του αρχιθαλαμηπόλου που παρήγγειλε ο Γεώργιος Α’ της Ελλάδας, ο οποίος βασίλεψε από τις 18 Μαρτίου του 1863 μέχρι τη δολοφονία του το 1913, σημαίνοντας την έναρξη της κατίσχυσης της ελληνικής βασιλικής οικογένειας στην Ελλάδα. Με το πλήρες όνομα Γουλιέλμος Φερδινάνδος, ο Αδόλφος Γεώργιος έρχεται σε μια Ελλάδα που θέλει να γίνει ευρωπαϊκή, αξιοποιώντας την αρχαιοελληνική της κληρονομιά. Αναχωρεί από το λιμάνι της Κοπεγχάγης με αυτό το κλειδί-σήμα κατατεθέν της πορείας του και της συλλογής που φέρει το μονόγραμμά του ως πρίγκιπα Γουλιέλμου της Δανίας και φτάνει στας νέας Αθήνας, δηλαδή σε μια ήδη διαμορφωμένη από τον Οθωνα νεοκλασική πόλη που ορίζεται από ένα μνημείο που ενώνει συμβολικά όλη την Ευρώπη.
Ο Γεώργιος είχε εκλεγεί βασιλιάς από την Ελληνική Εθνοσυνέλευση σε ηλικία μόλις 17 ετών, ύστερα από την εκδίωξη του Οθωνα, έχοντας ως υποστηρικτές όχι μόνο την Ευρώπη αλλά και τη Ρωσία. Μαθαίνει ελληνικά, κάτι που διαπιστώνουμε από το τετράδιο, το οποίο ανιχνεύεται ανάμεσα στα σημαντικά τεκμήρια της εποχής. Σημαντικό ρόλο για να μπορέσει να επικρατήσει ο Γεώργιος στις συνειδήσεις των Ελλήνων διαδραμάτισαν οι διάφορες φωτογραφίες που άρχισαν να τοποθετούνται σε κτίρια της κρατικής διοίκησης όπως υπουργεία, δικαστήρια, δημαρχεία: Γι’ αυτόν τον λόγο καλεί από τη Γερμανία τον Carl Boehringer, ο οποίος θα γίνει ο φωτογράφος της αυλής. Ξεχωρίζουν τα οικογενειακά πορτρέτα που βρέθηκαν στα αρχεία όπως αυτά του ίδιου του Γεωργίου του Α’ με τη γυναίκα του Ολγα Κωνσταντίνοβνα της Ρωσίας. Μαζί απέκτησαν οκτώ παιδιά. Τον Κωνσταντίνο τον Α’, ο οποίος παντρεύτηκε τη Σοφία της Πρωσίας, παιδιά των οποίων ήταν ο Γεώργιος ο Β’, ο Αλέξανδρος, ο Παύλος που νυμφεύτηκε τη Φρειδερίκη και είναι αυτοί που θεμελίωσαν τη σύνδεση των γερμανικών και ρωσικών οικογενειών με την Ελλάδα.
Τα «ιστορημένα πιάτα»
Ο Γεώργιος δεν επέλεξε τυχαία να παντρευτεί την Ολγα στοχεύοντας στη θεμελίωση της ορθόδοξης ταυτότητας, κάτι που φαίνεται από τα διάφορα τεκμήρια, όπως τα πιάτα που βρέθηκαν στους θησαυρούς του Τατοΐου. Είθισται να συνοδεύουν ιστορικά γεγονότα και συνιστούν κορυφαία ευρωπαϊκή παράδοση – δεν είναι απλώς χρηστικά ή διακοσμητικά. Πρόκειται για τα περίφημα «ιστορημένα πιάτα», που ανήκουν στην ιταλική Αναγέννηση με την παραγωγή των Maiolica με κεραμικά σκεύη με λευκή αδιαφανή επίστρωση από κασσίτερο, στα οποία οι αγγειοπλάστες ζωγράφιζαν με έντονα χρώματα ιστορικές ή μυθολογικές σκηνές, ακόμα και οικογενειακά γεγονότα, όπως γάμους ή γεννήσεις.
Στο Τατόι έχουν εντοπιστεί αρκετά τέτοια σκεύη από φαγεντιανή, όπως το αναμνηστικό του γάμου του Γεωργίου του Α’ με την Ολγα το 1867 ή το πιάτο με τα πορτρέτα του βασιλικού ζεύγους ή η, αναμνηστική πιατέλα της ένωσης της Θεσσαλίας και της περιοχής της Αρτας με την Ελλάδα. Αρκεί να θυμίσουμε ότι θείος της βασίλισσας Ολγας είναι ο τσάρος της Ρωσίας, ένα γεγονός καθοριστικής σημασίας για την εξέλιξη των ελληνικών πραγμάτων. Η ρωσική της ταυτότητα αναδεικνύεται και από τα διάφορα αντικείμενα που κοσμούν τις βασιλικές συλλογές όπως η μεγάλη συλλογή με φαμπερζέ, με την υπογραφή γνωστών καλλιτεχνών που συνεργάστηκαν με τον ρωσικό οίκο δημιουργώντας πολυτελή αντικείμενα κύρους όπως κορνίζες, ειδικά αντικείμενα για την κατανάλωση βότκας, κύπελλα και δοχεία, μικρά κουτιά διακοσμημένα με πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους, είδη γραφείου, ακόμα και κουδούνι αναγγελίας.
Καθώς φαίνεται, ο οίκος Faberge προμήθευε την τσαρική αυλή και όλες τις βασιλικές και πριγκιπικές οικογένειες της Ευρώπης με πολύτιμα αντικείμενα. Η ιστορία της Ολγας και των σχετικών αντικειμένων μαρτυρούν αυτούς τους δεσμούς, ενώ από τα ημερολόγιά της που βρέθηκαν στο Τατόι ανακαλύπτουμε σημαντικά στοιχεία για τις ελληνορωσικές διπλωματικές σχέσεις σε μια κρίσιμη φάση της ελληνικής ιστορίας, στοιχεία τα οποία μένει να αποκωδικοποιηθούν στο μέλλον. Ανάμεσα στα αντικείμενα της Ολγας βρέθηκε και η σφραγίδα της με ναυτικό συμβολισμό, καθώς υπήρξε, μεταξύ των άλλων, και ναύαρχος του ναυτικού.
Τα αμέτρητα ταξίδια
Μαζί με τον Γεώργιο απέκτησαν οκτώ παιδιά, μεταξύ των οποίων και την Αλεξάνδρα, που παντρεύτηκε τον Παύλο της Ρωσίας, αλλά πέθανε στη γέννα. Ολοι αυτοί μαζεύονται σε διάφορα βασιλικά ανάκτορα στην Ευρώπη όπως στη Δανία, όπου επιδίδονται σε διάφορες δραστηριότητες και αθλοπαιδιές, ποδηλατάδα κ.ά. Η Ολγα δεν χάνει ευκαιρία να επισκεφτεί τη Ρωσία, μέσω της Μαύρης Θάλασσας, και πραγματικά είναι συγκλονιστικές οι ιστορίες που μας αποκαλύπτουν τα άλμπουμ με φωτογραφίες που βρέθηκαν στο αρχείο του Τατοΐου αλλά και τα απομνημονεύματα του Χριστόφορου, που περιγράφει ένα ταξίδι με το αυτοκρατορικό τρένο μέχρι την Αγία Πετρούπολη. Με την ιδιαίτερη αύξηση της δημοτικότητας αυτών των ταξιδιών, που για τις βασιλικές οικογένειες ήταν ταξίδια πολυτέλειας, έγιναν πολύ δημοφιλείς οι ειδικές δερμάτινες βαλίτσες αλλά τα βαλιτσάκια με είδη προσωπικής περιποίησης που βρήκαν νέα χρήση. Δεν αποτελούν πια μόνο πρακτικά εξαρτήματα αλλά περίτεχνα είδη πολυτελείας που φέρουν την υπογραφή σχεδιαστών όπως οι Tiffany, Cartier και Gucci που έγιναν γνωστοί μέσα από αυτή ακριβώς την παραγωγή.
Εξαιρετικής αισθητικής και σπανιότητας και οι κοσμηματοθήκες καλλυντικών που μετατράπηκαν στην πορεία των χρόνων σε σπάνια κειμήλια που ανιχνεύονται ανάμεσα στα αντικείμενα της συλλογής με τα χαρακτηριστικά βασιλικά μονογράμματα. Οπως αποκάλυψαν κατά την παρουσίαση οι αρμόδιοι του υπουργείου είναι χιλιάδες τα αντικείμενα που έχουν χαρακτηρισθεί «μνημεία». Γιατί, όπως τόνισε και η υπουργός, «μέσα από τις διαφορετικές θεματικές που υπαγορεύονται από την ίδια τη φύση των τεκμηρίων οι εξειδικευμένοι επιστήμονες που εργάζονται στην καταγραφή και την τεκμηρίωση των Συλλογών του Τατοΐου, αναδεικνύουν με οξυδέρκεια και ενάργεια ποικίλες όψεις του παλίμψηστου της ιστορικής μνήμης». Αυτό είναι σαφές όχι μόνο από τα κείμενα που συνοδεύουν την ειδική έκδοση «Ξεκλειδώνοντας τις Συλλογές του Τατοΐου», αλλά από όλη συνολικά την καταγραφή του υλικού και τη λειτουργία της σχετικής ιστοσελίδας με τις ψηφιοποιημένες συλλογές, που είναι πλέον προσβάσιμες στο ευρύ κοινό συνιστώντας δημοκρατικό κτήμα όλων.
